|
Στην
παρακάτω ανάλυση του καζαντζακικού Βουδδισμού η συγγραφέας
πιάνει ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον σημείο γύρω από την
σχέση Τέχνης Εσωτερικού Βιώματος, η οποία έχει τόσο
πλατειά συζητηθεί από τους καλλιτέχνες της Δύσης τα
τελευταία χρόνια. Το σημείο αυτό είναι ότι άλλο σύλληψη
μιας πραγματικότητας και άλλο υπέρβαση της. άλλο κατανόηση
πορείας και άλλο παρακολούθηση της, άλλο έκσταση (πού
μπορεί να επιτευχθεί και κατά την δημιουργία) και άλλο
λύτρωση (που μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την αυτοκατάλυση).
Ο Καζαντζάκης, κατά την Άγγελάκη-Ρουκ, σαφώς υπάγεται
στην πρώτη κατηγορία: Κατάλαβε, μα για να μετουσίωση
ό,τι κατάλαβε σε τέχνη, δεν άφησε τον εαυτό του να καταποντισθεί
σ' αυτό πού κατάλαβε. Η τραγωδία του Βούδδας είναι τραγωδία
όχι επειδή της έδωσε αυτήν την μορφή δράματος, άλλ'
επειδή δεν μπόρεσε να μην την γράψει - δεν μπόρεσε δηλαδή
να μείνει πιστός στην βαθύτερη αντίληψη του ότι το τραγικό
στοιχείο είναι τελικά άσχετο προς τον βίο, την διδασκαλία
και την εμπειρία του Σιδάρτα Γκοτάμα.
"Έφθασες στην κορυφή του πόνου,
από την κορυφή του πόνου αρχίζει η λύτρωση..."
[ 1 ]
"Ας ήξερα Χου-Μιγκ, πού
πάει και στεριάζει τόσος χαμένος πόνος του ανθρώπου! Κάπου
πάνω στη γης, όχι στον ουρανό, ούτε στον Άδη, κάπου απάνω
στη γης, τη Μάνα μας, θάναι οι μεγάλες στέρνες, όπου μαζεύονται
τα κλάματα των ανθρώπων - και μια ακριβή μέρα θα ξεχειλίσουν..."
[ 2 ]
Ο ανθρώπινος πόνος, αυτό το πηχτό κι αδιάλυτο σύννεφο,
πού στέκεται ακίνητο πάνω απ' τους ανθρώπους, σαν κάτι
βαριά έπιπλα πάνω απ' τους κυνηγημένους σκύλους, ο ανθρώπινος
πόνος πού μόνο με τον χρόνο μαλακώνει και ούτε στον έρωτα
μοιράζεται, είτε βγαίνει από τη φρικαλεότητα της κοινωνίας
των ανθρώπων, η την εσωτερική κόλαση της προσκόλλησης
και του πόθου η ακόμη όταν είναι έργο της φύσης, του φοβερού
αυτού καταστροφέα - Κρόνου, είναι ίσως το μόνο ερώτημα
όπου συναντιούνται κι ενώνονται όλες οι πνευματικές αγωγές
- φιλοσοφία, θρησκεία, και μαζί η Τέχνη, θα' λεγε μάλιστα
κανείς, ότι η Τέχνη μοιάζει να μην προσπαθεί να βρει λύσεις
αλλά να μεταφέρει -αυτούσιο το ερώτημα, άλυτο, σ' έναν
άλλο γύρο, πού φιλοδοξεί να είναι άχρονος, δηλαδή αιώνιος.
Πραγματικά, αν αφαιρέσει κανείς από τις οδυνηρές ανθρώπινες
καταστάσεις το στοιχείο "χρόνος", αυτόματα,
και χωρίς να χρειάζεται άλλη αλλοίωση, μετουσιώνεται και
το πράγμα το ίδιο κι από πόνος γίνεται ΜΕΤΑ - ΠΟΝΟΣ. Ενώ,
δηλαδή, η Τέχνη δεν προσφέρει λύση, γιατί δεν έχει καμιά
μέθοδο να προτείνει παρά μόνο τον εαυτό της και η ύπαρξη
της η ίδια είναι απόδειξη του απόλυτου αδιέξοδου, μέσα
από την αναπόσπαστη λειτουργία της πού είναι η Έκφραση,
αποπειράται να μεταφράσει το πρόσκαιρο σε αιώνιο. Γιατί
ενώ το ποίημα ή η καντάτα είναι μαρτυρίες του πόνου πού
τα γέννησε η τέχνη, μέσα από τον άπειρο χρόνο της, τον
έχει ήδη εξουθενώσει αυτόν τον πόνο, κι ο τζίτζικας λάμπει
με τη διαφάνεια του θανάτου του, γυμνός πάνω στον κλώνο.
Και ίσως εδώ παράδοξα η τέχνη να συναντάει τον Βουδδισμό,
γιατί τι πιο βασικό στη βουδδιστική θεώρηση του κόσμου,
από το να βλέπεις τον πόνο σαν αποτέλεσμα της χρονικότητας;
Ο Καζαντζάκης πού από τη φύση του σαν δημιουργός στέκεται
ανάμεσα στον φιλόσοφο πού φλέγεται να δώσει λύσεις στα
μεταφυσικά ερωτήματα, και στον καλλιτέχνη πού πασκίζει
να παραδώσει πιστή κι ακριβή την εικόνα του οδυνηρού κόσμου
στην αιωνιότητα, πλησίασε, θαρρώ, τον Βούδδα σαγηνεμένος
από μια ωραία πιθανότητα: δουλεύοντας το πρόσωπο του Βούδδα
με την Τέχνη του, θα μάθαινε συνάμα και το μυστικό της
λύτρωσης, και μάλιστα της λύτρωσης από την ίδια την τέχνη!
"Αχ! να μπορούσα να διατύπωνα στο "Βούδδα"
ό,τι συλλογίζομαι! Λέω πως το έργο τούτο θα' ναι ο τελευταίος
πειρασμός της τέχνης, πού θα με δολώσει" [ 3
] είναι ίσως γι' αυτό, που ο Βούδδας και σαν δάσκαλος
αλλά και σαν θέμα τραγωδίας, τον απασχόλησε τόσα πολλά
χρόνια και παρ' όλα τα μεγάλα διαλείμματα πάντα ξαναγύριζε
σ' αυτόν: "Το Βούδδα τον έγραψα, πρώτη γραφή, στη
Βιέννη στα 1921 (το σωστό 1922 σημ. Π. Πρεβελάκη) όταν
ήμουν βουλιαγμένος στο βουδδισμό- τότε ήταν που έπαθα
στο πρόσωπο αυτό πού έπαθε ο Μανολιός στο Χριστός ξανασταυρώνεται·
το περιγράφω με ακρίβεια στην Αναφορά στον Γκρέκο. Έπειτα
τον ξαναδούλεψα εδώ στην Αντίπολη- (δηλ. γύρω στα 1950)
πολλά δεν άλλαξα μερικά μονάχα μα σημαντικά". (Παραλείπει
τελείως την ουσιαστική γραφή του έργου πού έγινε στην
Ελλάδα το '41 μετά την εισβολή των Ιταλών) [ 4
]
"Το Γενάρη αρχίζω, με νέο τρόπο, το Βούδα ... Δεν
βιάζομαι καθόλου. Όπως ο βοσκός, θα "ροβολώ"
επί πολλά χρόνια τους δυο αυτούς μπροσταροκριούς μου τον
Οδυσσέα και το Βούδα. Ωσότου φτιάξουμε - λίγο πριν - στο
μνήμα". [ 5 ]
"Οδυσσέας και Βούδας! Το σύμβολο της πράξης και το
σύμβολο της απραξίας, δεμένα και τα δύο στο ίδιο άροτρο!
Να κάτι πού ξαφνιάζει! Η εξήγηση ίσως
να βρίσκεται στο ότι ο Καζαντζάκης, κάπου, έχασε το στοίχημα
που' χε βάλει με τον εαυτό του κι αντί να προχωρήσει στην
προσωπική του λύτρωση μέσα από τον Βούδδα, έμεινε με την
τέχνη πού μπορεί καμιά φορά να λυτρώνει άλλους, ποτέ όμως
τον ίδιο τον δημιουργό. Έτσι ο Βούδδας μεταμορφώνεται
μέσα στο έργο του Καζαντζάκη από σύμβολο ειρήνης σε σύμβολο
αγώνα, μια και ο αγώνας είναι ο πυρήνας όλης της δημιουργίας
του Καζαντζάκη. Κι εκεί πού ο "Οδυσσέας του παλεύει
πρώτ' απ' όλα να νικήσει τον εξωτερικό εχθρό: την αδικία,
την μοχθηρία, την σαπίλα, τη σκλαβιά στο θεό, ο Βούδδας
θα νικήσει την επιθυμία κι όλα τα εσωτερικά βάσανα του
ανθρώπου, ώσπου στο τέλος να μετουσιωθεί η σάρκα σε πνεύμα.
Στην "Ασκητική", την ""Οδύσσεια",
τα μυθιστορήματα, και πάντα μέσα από την τέχνη πού ακατάπαυστα
την ακολουθεί και συνέχεια της δίνεται όσο κι δεν διαμαρτύρεται,
ο Καζαντζάκης παίρνει το ανηφορικό μονοπάτι σπαρμένο από
τις αντιθέσεις πού γεννιόνται από την περιφρόνηση της
ποταπής φύσης του ανθρώπου και μαζί το θαυμασμό για τις
λαμπρές δυνατότητες της πράξης του.
"Τι με νοιάζει δεν γράφω δυο-τρεις στίχους υποφερτούς,
δεν κάνω μια καλή παρομοίωση και μια ανεκτή τραγωδία;
"Όλα τούτα μου φαίνονται σαν αμαρτίες· τόσο νιώθω
πώς με ξεστρατίζουν από τη δύσκολη, άχαρη, πέρα από την
ωραιότητα και την ατομικότητα, εντολή πού φορτώθηκα. "Ό,τι
τέχνη γράψω μου φαίνεται πράξη δειλίας, αμάρτημα, λογοδρομία,
γιατί φοβούμαι ν' αντικρίσω το Ένα, το μόνο πού φωνάζει
μέσα μου και θέλει να γεννηθεί" [ 6
] .
Αυτό πού στον Βουδδισμό μοιάζει πιο πολύ να' ναι στάδια
μιας μύησης και μιας πορείας, στον Καζαντζάκη είναι φάσεις
ενός άθλου: "Ησυχία! Ησυχία! της άσκησης τώρα αρχίζει
ο άθλος· ασάλευτος, με όρθιο κορμό, σα μια κολόνα φωτιά,
λάμπει κάτω από το άκαρπο, άνανθο αψηλό Δέντρο, ο Βούδας!"
[ 7 ] Το δράμα της μη-πράξης,
της μη-ενέργειας είναι μάλλον συγκεχυμένο στον Καζαντζάκη.
Γιατί όταν όλοι οι αγώνες θα' χουν κερδηθεί ο συγγραφέας
ρίχνει την αυλαία. Ο Καζαντζάκης σταματάει εκεί πού ο
Βούδδας συνεχίζει, μεσ' την συνείδηση των πιστών του,
να ενεργεί σαν τελειωμένο δεν. Τον χρησιμοποιεί σαν λύση
του ανθρώπινου προβλήματος και όχι σαν κατάργηση του.
Είναι μια στάση, δηλαδή, φυσική πού διδάσκει την καρτερία,
δείχνοντας τη ματαιότητα των πραγμάτων, κι όχι μια στάση
μεταφυσική πού αποκαλύπτει τον κόσμο α-πραγματικό. Η τραγωδία
"Βούδδας" τελειώνει τη στιγμή πού τρομαχτική
ανεβαίνει η βοή του πόταμου Γιαγκ Τσε: "ΜΑΓΟΣ (πιο
σιγά) Κατάλαβες πια, Άρχοντα μου, ποιος είναι ο Γιαγκ
- Τσε; ΓΕΡΟΣ (σιγά) Ναι· ο Βούδας! ... Καλώς όρισες!"
[ 8 ] Πνίγεται έτσι η ταπεινή
προσπάθεια να δαμαστεί το νερό - θεός ενώ κερδίζεται η
ανθρώπινη αξιοπρέπεια: "Πολλοί γιατί είναι μικρές
και περίφοβες οι απλοϊκές ψυχές, θα βρουν το Βούδδα απαισιόδοξο-που
να καταλάβουν πώς είναι ύμνος στην περηφάνια και την αξιοπρέπεια
του ανθρώπου!" λέει ο Καζαντζάκης σ' ένα του γράμμα
δηλώνοντας έτσι την ανθρώπινη υφή του συμβόλου του [
9 ].
Και μέσα στον αδιάκοπο αυτό αγώνα "να κάνουμε αθάνατη
τη ζωούλα" [ 10 ], πού
και πού, σαν όνειρο, σαν φαντασία αρίφνητου πλούτου, εμφανίζεται
στον Καζαντζάκη το βουδδικό δράμα της "λύτρωσης,
πού μοιάζει περισσότερο, σαν παράσταση, σαν Μάγου -ταχυδακτυλουργίες
για να ξεπεραστεί "με το παίξε γέλασε" μια δύσκολη
στιγμή λιποψυχίας, -αρά σαν πίστη η τελικός σκοπός: "Ένα
παραμύθι αλαφροστοίχειωτο, μιαν κίτρινη μεταξωτή σημαία
θα ξεδιπλώσω, Να κινήσω πόλεμο στον πόνο, στην ασκήμια
και στο θάνατο! Το Βούδα! Το Βούδα! Το Βούδα!" Για
λίγο τότε γίνεται παιχνίδι η ζωή, τα βάσανα πτυχές στο
ύφασμα της φαντασίας: "Σε κρατώ σαν ένα ιερό, τα
ξημερώματα, γιομάτα φως και νόημα, παιχνίδι!"
[ 11 ] "Αλλά το τραγούδι
της Ανθισμένης Κερασιάς σβήνει μαζί με το δράμα. Ο αγώνας
συνεχίζεται. Τίποτα δεν είχε νικηθεί, τίποτα δεν είχε
δαμαστεί, η λύτρωση ήταν ένα όνειρο: "ΧΑΝΑΣ Κύριε,
Κύριε, σήκω απάνω! Τη λύτρωση μην τη ζητάς στην ερημία-
άσε τους Ίσκιους πιάσε τις σάρκες, ζύμωσε. Ο κόσμος δεν
είναι καμωμένος από στοχασμούς, στεναγμούς κι οράματα;
είναι καμωμένος από πέτρες και νερά κι ανθρώπους"
[ 12 ] .
Ο διχασμός - πού ίσως δηλώνει τη χριστιανική ρίζα της
σκέψης και της ψυχοσύνθεσης του Καζαντζάκη - Θεός-Άνθρωπος
συνεχίζεται ως το τέλος σ' ολόκληρο το έργο του. Ακόμη
κι όταν στην "Ασκητική" ακούει την κραυγή
του θεοϋ να φωνάζει "βοήθεια" και πάει ο άνθρωπος
να τον σώσει. Δεν αναλώνεται ποτέ, δεν διαλύεται η ανθρώπινη
μέσ' τη θεϊκή συνείδηση. Αντιμέτωποι, αντίμαχοι, πολεμιστάδες
αναμετριώνται στην αρένα: αν νικήσει ο θεός, ο άνθρωπος
θα γίνει τέλειος· δεν νικήσει ο άνθρωπος, ο θεός θα
γίνει υπεύθυνος: "Ανάθεμα το θεό πού Οδηγάει τον
άνθρωπο σε τόση τελειότητα!" [ 14
] Η δυαδικότητα είναι πάντα παρούσα. Το καλό απέναντι
στο κακό, η ευκολία στη δυσκολία, η άνεση στη στέρηση,
η αγνότητα στην λατρεία, η σάρκα στο πνεύμα. Ακόμη και
η σύνθεση των αντιθέτων πού επιχειρείται στην "Ασκητική"
δεν είναι σκοπός αλλά μια μέθοδος μετάβασης, έτσι ώστε
να δημιουργηθούν μεγαλύτερες ομάδες από αστυνομίες και
να φαρδύνουν τα σκαλοπάτια του ανήφορου. Στο τέλος του
ανήφορου υπάρχει ένα Ένα, μόνο και μόνο για να πει ο
Καζαντζάκης ότι κι αυτό το Ένα δεν υπάρχει. Συνεχίζεται
δηλαδή ο αγώνας η μόνη εσωτερική κάθαρση πού γνωρίζει
ο Ασκούμενος αυτός. Άλλωστε αυτό το Ένα δεν συλλαμβάνεται
εδώ σαν ουσία περιεχτική, αλλά σαν μονάδα πού εκφράζει
την υπεραξία του ανθρώπου. Και σαν πραγματικός Νιτσεϊστής,
ο Καζαντζάκης χρέος έχει να το αρνηθεί το Ένα για να
ελευθερωθεί ο άνθρωπος. Έχει, δηλαδή, κανείς την εντύπωση
ότι τον Καζαντζάκη δεν τον ενδιαφέρει να μπει στον Βουδδικό
χώρο. όπου το εγώ είναι ανύπαρχτο γιατί τοποθετείται
πριν από τις αισθήσεις, πριν από τις παραστάσεις, τη
συνείδηση και το χρόνο. Ο Καζαντζάκης συναντά το Βούδδα
στην ανταμοιβή μετά την πάλη. Η άσκηση του Καζαντζακικού
ήρωα δεν οδηγεί στην κατάργηση του αγώνα αλλά στην καταξίωση
του. Η τελική νίκη παραμένει προϊόν, αποτέλεσμα ενσυνείδητης
πράξης του ανθρώπου, η όπως λέει ο Καζαντζάκης: "Όσο
από πιο χαμηλά παίρνεις φύρα, μου 'λεγες συχνά, τόσο
πιο αψηλά μπορείς να φτάσεις· η μεγαλύτερη αξία του
αγωνιζόμενου χριστιανού, δεν είναι η αρετή του· είναι
Ο αγώνας του να μετουσιώσει την αδιαντροπιά, την ατιμία,
την απιστία, την κακία μέσα του και να τα κάνει αρετή.
Μια μέρα, Ο πιο ένδοξος αρχάγγελος πού θα στέκεται πλάι
στο θεό, δε θα' ναι μήτε ο Μιχαήλ, μήτε ο Γαβριήλ, μήτε
ο Ραφαήλ- θα' ναι ο Εωσφόρος, όταν πια θα' χει μετουσιώσει
το φοβερό σκοτάδι του σε φως. (απ' τον "Φτωχούλη
του θεού"). Ίδια μαχητική στάση κι απέναντι στον
ανθρώπινο πόνο: Ο Βούδδας για τον Καζαντζάκη είναι ο
γυμνασιάρχης πού ύστερ' από πολλές ασκήσεις, θα μας
κάνει να δούμε την ασημαντότητα του πόνου μας και θα
πάψουμε να υποφέρουμε. Άλλα δεν γίνεται μια τέλεια μεταμόρφωση
όπου αλλάζει η ίδια η ουσία της ζωής και η εξαφάνιση
του πόνου είναι μια από τις εκδηλώσεις αυτής της μεταλλαγής.
Η συνειδητοποίηση της σχετικότητας των πραγμάτων πού
αναχαιτίζει την απολυτότητα - πηγή όλων των κακών, -
είναι στον Καζαντζάκη ιδέα φιλοσοφική και όχι μεταφυσική
βίωση. Ο θάνατος διατηρεί την απόλυτη κυριαρχία του
και ξεπερνιέται σαν παλικαριά προς τη ζωή, όχι όμως.
γιατί έφτασε να εκμηδενιστεί μέσα σε μια αλληλουχία
από διαφορετικές ζωές. Η έλλειψη της αποκάλυψης στο
έργο του Καζαντζάκη είναι ίσως αυτή πού τον κρατάει
δέσμιο της Τέχνης γιατί εκεί δεν υπάρχει αποκάλυψη.
Η ίδια η Τέχνη είναι μια αποκάλυψη όχι όμως σαν περιεχόμενο
αλλά σαν λειτουργία.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1.
"Βούδας" Ν. Καζαντζάκης θέατρο. Δίφρος, 1956.
σελ. 538
2. Αυτόθι σελ. 696
3. "Επιστολές προς τη Γαλάτεια", Δίφρος. 1958.
σελ. 80
4. "Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη"
Εκδ. Ελένη Καζαντζάκη Αθήνα. 1965, σελ. 715
5. Αυτόθι σελ. 267.
6. "Επιστολές προς τη Γαλάτεια" (σελ. 78-79
7. "Βούδας" σελ. 646
8. Αυτόθι σελ. 764
9. Γράμματα στον Πρεβελάκη, σελ. 715
10. Βούδας
11. Αυτόθι σελ. 549
12. Αυτόθι σελ. 655
13. Αυτόθι σελ. 549
14. Αυτόθι σελ. 714
|
|
ΚΑΤΕΡΙΝΑ
ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ: 
