Πόσες φορές σας έχει τύχει να παρακολουθήσετε κάποιο πρόγραμμα ή κάποια ταινία στην τηλεόραση ή στον κινηματογράφο και αντί να σχολιάζετε την ταινία ή το πρόγραμμα που παρακολουθήσατε, τις ερμηνείες των πρωταγωνιστών ή τις προθέσεις του σκηνοθέτη, να αναλώνετε τα σχόλια σας στην "τραγική" ποιότητα των υποτίτλων; Η αλήθεια είναι πως τελευταία όλο και λιγότερο. Δυστυχώς όμως ακόμα υπάρχουν παραδείγματα - κυρίως σε ορισμένες άκρως …ποιοτικές ταινίες Β' και Γ' διαλογής που προβάλλονται από μικρά τοπικά ιδιωτικά κανάλια - που μας κάνουν και γελάμε ακόμα με υποτίτλους όπως τους ακόλουθους:

Διάλογοι στα Αγγλικά: "- Thank you very much!"
"- You're welcome."
Απόδοση στα Ελληνικά: "- Σ' ευχαριστώ πολύ!"
"- Καλώς ήρθες."

[Όπου ο πρωταγωνιστής Μεσόγειος νεαρός αφού έχει ζήσει ένα ρομαντικό καλοκαίρι με την αλλοδαπή νεαρή ηρωίδα και τις προσφέρει ένα αποχαιρετιστήριο αναμνηστικό δώρο, στη συνέχεια την καλωσορίζει (!), κανείς δεν ξέρει πού…..]

Ή ακόμη και σε ντοκιμαντέρ με θέμα την επίθεση των Ναζιστικών στρατευμάτων στη Ρωσία κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο όπου η λάσπη, το χιόνι και το κρύο αναγορεύονται σε στρατηγούς (!):

Αφήγηση στα Αγγλικά: "…the German Forces' worst enemies were mud, cold and snow".
Απόδοση στα Ελληνικά: "…οι κυριότεροι αντίπαλοι των Γερμανικών Δυνάμεων ήταν ο Μαντ, ο Κολντ και ο Σνόου".

Τα παραπάνω παραδείγματα ακούγονται - και είναι όντως - τραγικά, ενδεικτικά ίσως της δουλειάς που γίνεται από ορισμένα στούντιο υποτιτλισμού στη χώρα μας. [Όχι πως και στο εξωτερικό δε γίνονται αντίστοιχα λάθη βέβαια]. Τα παραπάνω παραδείγματα, μαζί με ένα σωρό ακόμα, τα έχουν εντοπίσει άνθρωποι μέσα από τον οπτικοακουστικό χώρο αλλά και απλοί θεατές. Σίγουρα δε χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός στον υποτιτλισμό ή υποψήφιος καθηγητής Αγγλικών για να διαπιστώσει ότι ίσως το μήνυμα των αρχικών διαλόγων να είναι διαφορετικό από αυτό που τελικά αποδίδεται στους υποτίτλους… Ξαφνικά όμως εμφανίζεται το φαινόμενο όλοι οι θεατές που εντοπίζουν τέτοιου είδους σημασιολογικές ανακολουθίες να μετατρέπονται σε ειδήμονες του χώρου, σε κριτικούς του υποτιτλισμού. Και όπως είναι φυσικό, τα ποικίλα σχόλια, διόλου κολακευτικά, κατευθύνονται αποκλειστικά εναντίον του/της υποτιτλιστή/τριας, του ανθρώπου που έβαλε το όνομα του στο τέλος της ταινίας (αν δεν έχει φροντίσει να το καλύψει ήδη η εταιρεία υποτιτλισμού με την οποία συνεργάζεται βάζοντας το δικό της όνομα). Πριν όμως ο καθένας μας αρχίσει τα σχόλια και τους χαρακτηρισμούς για οποιονδήποτε υπότιτλο, πρέπει να γνωρίζει τα εξής:

Ο υποτιτλισμός δεν απαρτίζεται μόνο από την προσπάθεια για ορθή σημασιολογική απόδοση. 'Ένας πολύ μεγαλύτερος αριθμός παραμέτρων και δραστηριοτήτων υπεισέρχονται και αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της όλης εργασίας (χρονολόγηση, απόδοση, προσαρμογή, τεχνική επεξεργασία κλπ.). Το γεγονός ότι ασχολούμαστε με τη σημασιoλογική απόδοση του κειμένου είναι τραγικότερο των ίδιων των κειμένων. Αλίμονο αν ο υποτιτλιστής δεν γνωρίζει την ξένη γλώσσα από την οποία μεταφράζει. Κι αν όντως - όπως φαίνεται - δεν τη γνωρίζει, το σφάλμα δεν είναι του ίδιου του υποτιτλιστή. Το σφάλμα είναι εκείνου που τον προσέλαβε. Σκεφτείτε να βρίσκεστε σε ένα εστιατόριο και το φαγητό που σας σερβίρουν να είναι απαράδεκτο. Σίγουρα δεν πρόκειται να μπείτε ξέφρενα στην κουζίνα και να αρχίσετε να διαμαρτύρεστε στο μάγειρα γιατί ο άνθρωπος δεν ξέρει να μαγειρεύει. Το πιο πιθανό είναι να ζητήσετε τον μάνατζερ και να διαμαρτυρηθείτε σ' αυτόν, ως τον καθ' όλα αρμόδιο για την ποιότητα του φαγητού που σερβίρεται στο μαγαζί του. Κι αν ο μάγειρας δεν ξέρει τελικά να μαγειρεύει, είναι σφάλμα του μάνατζερ που τον προσέλαβε και δικιά του αρμοδιότητα να τον ελέγξει και τελικά - αν είναι ανίκανος - να τον απολύσει. Μήπως όμως τελικά τον κρατάει εσκεμμένα;

Στην Ευρώπη ολόκληρη δεν υπάρχουν πολλά ιδρύματα που να προσφέρουν εκπαίδευση ή μετεκπαίδευση σε υποτιτλιστές. Στην Ελλάδα, στο Πανεπιστήμιο Ιονίου Τμήμα Μετάφρασης και Διερμηνείας μόλις πριν 2-3 χρόνια διδάχτηκε για πρώτη φορά το μάθημα του υποτιτλισμού, για ένα εξάμηνο, 2 ώρες την εβδομάδα περίπου. Στον Ευρωπαϊκό Εκπαιδευτικό Όμιλο μόλις πριν έναν χρόνο, για τον ίδιο αριθμό ωρών. Κάποιος θα σκεφτεί "μα χρειάζονται ειδικές γνώσεις για να μεταφράσει κανείς μια ταινία;", "δεν αρκεί δηλαδή να ξέρει καλά Αγγλικά;". Δυστυχώς, όσο γνωρίζω στην Ελλάδα μόνο ένας τηλεοπτικός σταθμός και 2-3 στούντιο υποτιτλισμού ζητούν από τους υπαλλήλους-υποτιτλιστές τους να έχουν κάποιο πτυχίο πανεπιστημιακού επιπέδου στη μετάφραση ή έστω στη γνώση της ξένης γλώσσας (όχι μόνο Αγγλικής βεβαίως). Όλοι οι υπόλοιποι αρκούνται σε κάποιο Proficiency ή ακόμα και στη σύσταση του γνωστού και φίλου ότι "το άτομο ξέρει καλά την ξένη γλώσσα". Τα αποτελέσματα αυτής της μεθόδου πρόσληψης φαίνονται στα παραδείγματα που προηγήθηκαν. Και για να επανέλθω στον παραλληλισμό με τον μάγειρα του εστιατορίου: θεωρητικά, αν πάρουμε μια συνταγή στα χέρια μας που μας λέει βήμα προς βήμα ποια υλικά να βάλουμε, πόση ώρα να το ψήσουμε και πώς να το γαρνίρουμε, τελικά θα το παρουσιάσουμε το γεύμα που μας παρήγγειλαν κι ας μην είχαμε πιάσει κατσαρόλα στη ζωή μας. Θα μου επιτρέψετε να αμφιβάλλω για τη γεύση του όμως. Μπορεί τελικά να είναι και νόστιμο. Αν όμως το εστιατόριο είναι καλό και γνωρίζει πως οι πελάτες του έχουν απαιτήσεις, είναι δυνατόν να ρισκάρει να προσλάβει ένα μάγειρα που δεν έχει ασχοληθεί ποτέ του με τη μαγειρική και απλά ξέρει πως ονομάζονται τα υλικά που θα χρησιμοποιήσει; Γιατί αυτή είναι και η θεμελιώδης διαφορά του να ξέρεις Αγγλικά και να ξέρεις να μεταφράζεις ή - ακόμα περισσότερο - να υποτιτλίζεις Αγγλικά. Η γνώση της ξένης γλώσσας είναι απαραίτητη προϋπόθεση (φανταστείτε ο μάγειρας να μην ήξερε ούτε τι είναι το κρεμμύδι, το αλάτι ή το πιπέρι). Δεν αρκεί όμως για μια σωστή μετάφραση ή υποτιτλισμό. Οι αρμόδιοι για τον έλεγχο των υποτίτλων λοιπόν θα έπρεπε να είναι οι πρώτοι που ενδιαφέρονται για το προσωπικό που προσλαμβάνουν. Όταν όμως λειτουργεί ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης, οι καταστάσεις είναι διαφορετικές. Και εξηγώ:

Αν και γύρω στο 50% του τηλεοπτικού χρόνου και γύρω στο 97% των κινηματογραφικών ταινιών καλύπτονται από ξένες παραγωγές που στην συντριπτική τους πλειοψηφία (94% στον κινηματογράφο, 91% στην τηλεόραση) υποτιτλίζονται - και δε μεταγλωττίζονται - πριν προβληθούν, ο ρόλος του υποτιτλισμού στην όλη εικόνα της ταινίας είναι τραγικά υποβαθμισμένος. Αυτό διαπιστώνεται, όπως προανέφερα, από το γεγονός ότι υπότιτλοι χωρίς "χοντρά" σημασιολογικά ελαττώματα θεωρούνται σωστοί, δεν σχολιάζονται καθόλου και περνούν απαρατήρητοι, ακόμα κι αν η προσαρμογή είναι τραγική (καλύπτει την αλλαγή πλάνου που σημαίνει και θεματική αλλαγή), ή η διάρκειά τους επί της οθόνης είναι αδικαιολόγητα μεγάλη (οδηγώντας σε επαναλαμβανόμενη αυτόματη ανάγνωση του υποτίτλου και αφαιρώντας πολύτιμο χρόνο από το μάτι για να απολαύσει την εικόνα). Απλοί θεατές αλλά ακόμα και ειδήμονες του οπτικοακουστικού χώρου δε φαίνονται να συγκινούνται από τέτοιου είδους "μικροατέλειες"…. Τα δημοσιογραφικά σχόλια σε εφημερίδες και περιοδικά περιορίζονται σε σημασιολογικές ατέλειες και μόνο. Είναι σα να διαπιστώνουν και να αναφέρουν ότι ο μάγειρας ξέχασε να βάλει κρεμμύδια στο στιφάδο. Σίγουρα είναι τραγική παράλειψη. Δε νομίζω όμως ότι χρειάζεται κανείς να είναι ειδικός για να διαπιστώσει κάτι τέτοιο. Πιστεύω πως μεγαλύτερη προσοχή θα πρέπει να δίνεται σε όλο το φάσμα της ποιότητας των υποτίτλων και όχι μόνο στη σημασιολογική τους απόδοση. Και για να ξαναγυρίσω στο νόμο της προσφοράς και της ζήτησης, συνεχής και υπεύθυνη σφαιρική κριτική που θα απαιτεί την καλύτερη δυνατή ποιότητα υποτίτλων θα αναγκάσει και όλους τους αρμόδιους που προσλαμβάνουν τους υπαλλήλους-υποτιτλιστές να είναι πιο προσεκτικοί και απαιτητικοί με τη σειρά τους.

Δυστυχώς όμως ο υποτιτλισμός στην Ελλάδα δεν εκλαμβάνεται ως μέρος της ταινίας που συμβάλλει με τον τρόπο του στη μέγιστη κατανόηση και καλύτερη δυνατή απόλαυση της ταινίας, αλλά ως ένα αναγκαίο κακό: "αφού δυστυχώς ο κόσμος δε γνωρίζει την αρχική γλώσσα τόσο καλά, ας είναι, θα χρειαστεί να βάλλουμε και κάποιον υπότιτλο, έτσι για να συνοδεύει την ταινία". Ο υποτιτλισμός είναι τέχνη, είναι επιστήμη, και όπως όλες οι ακαδημαϊκές επιστήμες ή ακόμα και οι τέχνες απαιτεί ειδικές γνώσεις. Το γεγονός ότι δε διδάσκεται ακόμα στην Ελλάδα είναι ένα αδιαμφισβήτητο άλλοθι. Παρόλα αυτά το πρόβλημα ξεκινά και πάλι από τους υπευθύνους εργοδότες οι οποίοι δε φροντίζουν για τη μετεκπαίδευση των υπαλλήλων τους, με οποιοδήποτε τρόπο. Στην ουσία όμως δε θέλουν επαγγελματίες υποτιτλιστές. Δε θέλουν ειδικούς στο χώρο, για τον απλό λόγο ότι οι ειδικοί θα ζητήσουν παραπάνω αμοιβές. Στην Ελλάδα η αμοιβή ενός μέσου μεταφραστή τηλεοπτικού προγράμματος αποτελεί μόλις το 1/8 της αμοιβής ενός αντίστοιχου μεταφραστή οπουδήποτε αλλού στην Ευρώπη. Η αμοιβή ενός μεταφραστή κινηματογράφου αποτελεί το 1/5 της αντίστοιχης μέσης αμοιβής στην Ευρώπη. Και στην Ελλάδα ο μεταφραστής / υποτιτλιστής επωμίζεται και το βάρος των υπολοίπων παρα-μεταφραστικών ενεργειών (χρονολόγηση ή μερικές φορές και απομαγνητοφώνηση διαλόγων) ενώ στην Ευρώπη όχι πάντα. Χοντρικά να σας αναφέρω ότι ενώ στην Ευρώπη ο ικανός και απαιτούμενος χρόνος για να μεταφραστεί και να υποτιτλιστεί μια ταινία 90 λεπτών είναι 36-40 ώρες (4-5 μέρες) στην Ελλάδα, τα στούντιο υποτιτλισμού απαιτούν σωστή και επαγγελματική δουλειά με τις παραπάνω αμοιβές σε 20-24 ώρες (2-3 μέρες). Σαν να ζητάμε λοιπόν από τον ανειδίκευτο μάγειρα από τη μια να έχει έτοιμο ένα καλό στιφάδο σε μισή ώρα μόνο, του επισημαίνουμε όμως ταυτοχρόνως ότι, φυσικά, θα τον πληρώσουμε με το μισθό του ανειδίκευτου εργάτη. Δυστυχώς όμως οι καταστάσεις είναι ακόμα πιο τραγικές, καθώς έχουν αναφερθεί μέχρι και εσκεμμένες παραποιήσεις μεταφρασμένων διαλόγων όταν αυτοί προσαρμόζονται ως υπότιτλοι στην οθόνη, ώστε να μη μπορεί ο μεταφραστής κατόπιν να ζητήσει αύξηση των αποδοχών του με βάση την αυξημένη ποιότητα της δουλειάς του. Αλλά και ακόμη ο ίδιος ο διαχωρισμός σε μεταφραστή ταινιών και προσαρμογέα / υποτιτλιστή σίγουρα δεν αποτελεί ελληνική καινοτομία αλλά μια μέθοδο εργασίας που στις περισσότερες χώρες τις Ευρώπης θεωρείται πλέον λανθασμένη.

Και θα αναρωτηθεί κάποιος: "μα γιατί δεν διαμαρτύρονται οι ίδιοι οι μεταφραστές / υποτιτλιστές;". Να διαμαρτυρηθούν ατομικά; Μεμονωμένα; Αφού δυστυχώς δεν υπάρχει ακόμα υπεύθυνο σωματείο ή ένωση μεταφραστών ταινιών. Έτσι λοιπόν είναι αδύναμοι μπροστά σε οποιαδήποτε απόφαση των εργοδοτών τους. Αλλά δυστυχώς και η υπάρχουσα νομοθεσία δεν είναι αρκετή για να καλύψει όλες τις πτυχές του προβλήματος, αφού δεν υπάρχει ούτε η στοιχειώδης νομική κατοχύρωση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας τους. Στην Αγγλία, πριν από την ανάληψη οποιουδήποτε μεταφραστικού έργου, συμπεριλαμβανομένου και της μετάφρασης ταινιών, ο μεταφραστής υπογράφει συμβόλαιο με την εταιρία το οποίο αναφέρεται ρητά σε θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας, ακριβή αμοιβή ανάλογα με τον αριθμό αντιτύπων του έργου κλπ. Στην Ελλάδα όμως, η οποιαδήποτε μετάφραση / υποτιτλισμός μιας κινηματογραφικής πρεμιέρας ή μιας ταινίας βίντεο, για παράδειγμα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια για να καλύψει και την τηλεοπτική προβολή. 'Η ακόμη η ίδια μετάφραση που γίνεται για την προβολή μια τηλεοπτικής ταινίας μία φορά χρησιμοποιείται για την προβολή της ταινίας και δεύτερη και τρίτη κλπ. μετά από αρκετό χρονικό διάστημα. Αν το θέμα φτάσει στα δικαστήρια, πιθανότατα ο υποτιτλιστής θα δικαιωθεί. Η σπίλωση του ονόματος του ως 'προβληματικού χαρακτήρα' και ο πολύτιμος χαμένος χρόνος όμως, αποτελούν βαρύ αντίτιμο που θα πρέπει να υποστεί και να πληρώσει.

Ως λογική συνέπεια όλων αυτών, τα διάφορα στούντιο υποτιτλισμού επιζητούν και προσλαμβάνουν υποτιτλιστές που θα τους προσφέρουν τη λιγότερο χειρότερη - και όχι την καλύτερη - ποιότητα δουλειάς με το χαμηλότερο δυνατό κόστος. Και αυτήν την προχειρότητα που διακρίνει τη νοοτροπία τους την παρατηρεί κανείς στις οδηγίες που συνοδεύουν το σενάριο προς μετάφραση: "έλα μωρέ, το νόημα να βγει βασικά…και τη δουλειά στα γρήγορα".

Και πάλι όμως, πριν κατακρίνουμε τον απλό υποτιτλιστή για τις σημασιολογικές ανακρίβειες, πρέπει όλοι εμείς οι ειδήμονες να γνωρίζουμε τα εξής:

Ο υποτιτλισμός είναι το μόνο είδος μετάφρασης που προσφέρεται για τέτοιου είδους σχόλια. Η μετάφραση λογοτεχνικών κειμένων είναι δυνατό να περιέχει σωρό τέτοιων παρατυπιών. Ο αναγνώστης όμως στερείται του πρωτοτύπου και μαζί με αυτό στερείται και της δυνατότητας να ελέγξει την σημασιολογική απόδοση της μετάφρασης. Το ίδιο ισχύει και για τη μεταγλώττιση. Δεν είναι λοιπόν αδικία για τον υποτιτλιστή να ακούει όσα ακούει, τη στιγμή που άλλοι συνάδελφοί του ενώ κάνουν παρόμοια λάθη δε σχολιάζονται καθόλου;
· Το γεγονός ότι η Αγγλική γλώσσα είναι τόσο διαδεδομένη στην Ελλάδα ώστε 2 στους 3 νέους ηλικίας 15-28 ετών κατέχουν το First Certificate, τους ενισχύει τη δυνατότητα ελέγχου και αυτοπροβολής. Αν οι αρχικοί διάλογοι ήταν στα Γιαπωνέζικα ή στα Φινλανδικά δε νομίζω πως θα βρίσκονταν πολλοί για να κριτικάρουν τις σημασιολογικές ανακρίβείες που πολύ πιθανό επίσης θα υπήρχαν. Απλά, αφού γνωρίζουμε Αγγλικά και οι περισσότερες ταινίες έχουν Αγγλικούς διαλόγους μπορούμε και κάνουμε και τον έξυπνο…

Ο υπότιτλος δεν είναι συνεχής λόγος. Συνήθως απαιτείται διπλάσιος χρόνος για να διαβάσουμε κάτι που λέγεται προφορικά. Αν λοιπόν ο συγκεκριμένος υπότιτλος που κριτικάρουμε για παραλείψεις στη μετάφράση είναι τμήμα μιας μακράς διήγησης, είναι αδύνατο για τον υποτιτλιστή να περάσει στους υποτίτλους λέξη προς λέξη όσα περιέχονται στους αρχικούς διαλόγους, διότι πλέον θα ξέφευγε η προσαρμογή τους από τη ροή του προφορικού λόγου, ο ήρωας θα είχε προ πολλού σταματήσει να μιλά και εμείς ακόμα θα διαβάζαμε τους διαλόγους του.

Οι υπότιτλοι από τη φύση τους περιορίζουν τον ελεύθερο χρόνο που διαθέτει το μάτι για να εξετάσει τα κύρια οπτικά ερεθίσματα από την εικόνα. Έτσι λοιπόν στην ουσία επιβάλλεται να είναι όσο το δυνατό πιο συντετμημένοι.

Ποτέ δε μπορεί να γνωρίζει ο θεατής τις διανοητικές διεργασίες και τους σκοπούς του υποτιτλιστή όταν μεταφράζει κάτι από την ξένη γλώσσα. Ιδιαίτερα σε περιπτώσεις πολιτισμικά συνδεδεμένων ιδιωματισμών, μια ελεύθερη και γλαφυρή μετάφραση, όπως την αντιλαμβάνεται ο υποτιτλιστής μπορεί να αποδειχθεί καλύτερη από μια στεγνή μεταφορά των αρχικών διαλόγων λέξη προς λέξη.

Ακόμα κι όταν όμως μια τέτοια ελεύθερη μετάφραση αποδεικνύεται αποτυχημένη, πριν κάνουμε οποιοδήποτε επικριτικό σχόλιο, κι αφού νομίζουμε πως γνωρίζουμε τόσο καλά την ξένη γλώσσα ώστε να μπορούμε να εντοπίζουμε τέτοιου είδους λάθη, γιατί δε δοκιμάζουμε να σκεφτούμε ποια λύση θα δίναμε εμείς στη θέση του υποτιτλιστή, με δεδομένα τα προαναφερθέντα προβλήματα χώρου και χρόνου στην προσαρμογή των υποτίτλων; Είμαι σίγουρος πως πολλοί από εμάς που εύκολα επιδεικνύουμε αυτές τις "γνώσεις" μας και ποζάρουμε ως "ειδήμονες" θα αντιμετωπίζαμε παρόμοια και μεγαλύτερα προβλήματα που θα έκαναν την ανεύρεση ικανοποιητικής εναλλακτικής λύσης για κάποιον αποτυχημένο - κατά τη γνώμη μας - υπότιτλο πολύ δύσκολη αν όχι αδύνατη.

© Copyright 2001 Translatum Journal and the Author
URL: https://www.translatum.gr/journal/index.htm